Mimo pozorów wyznaniowej jednolitości, od względem religijnym nasz kraj przypomina mozaikę złożoną z wielu różnorodnych elementów.
Religie chrześcijańskie – katolicyzm, prawosławie, protestantyzm, z ich wieloma obrządkami oraz islam, judaizm i religie Dalekiego Wschodu współistnieją i tworzą tę niepowtarzalną kompozycję.
Katolicyzm
Religia większości Polaków to oczywiście katolicyzm i ten polski katolicyzm jest bez wątpienia fenomenem na skalę światową. W ciągu 1000 lat losy narodu i państwa splotły się tak ściśle z Kościołem, że w oderwaniu od niego nie sposób zrozumieć naszej historii, kultury, tradycji i obyczajowości. Widocznym znakiem tego ciągle żywego związku jest 14 tysięcy świątyń, które są nie tylko pomnikami minionego czasu jak to dzieje się w wielu krajach Zachodu, ale nadal odwiedzają je rzesze wiernych. Ten, kto podróżuje po kraju, w wielkiej aglomeracji i w maleńkiej wiosce, na skrzyżowaniu polnych dróg i w kamiennej studni miejskiego podwórka co i raz napotyka „Polskę katolicką” – samotne krzyże, wapnem bielone kapliczki, grubo ciosane świątki i budowle – katedry, kościoły, klasztory. Warto się przy nich zatrzymać nie tylko z przyczyn religijnych, warto wejść i obejrzeć uważnie, bo każde z tych miejsc ma swoją historię, a wiele z nich to zabytki architektury i sztuki sakralnej. Przez wiele wieków wiara inspirowała artystów, a Kościół był ich mecenasem. Nie sposób w publikacji mniejszej niż opasła księga wymienić wszystkich miejsc związanych z polskim katolicyzmem, warto więc przyjrzeć się tylko tym najważniejszym.
Kult Maryi przenika polski katolicyzm. Matce Bożej poświęcona jest większość z prawie 500 sanktuariów, które co roku są celem wielotysięcznych pielgrzymek i mają dla wiernych szczególne znaczenie. Tam często odbywają się misteria, te niezwykłe teatry religijne, w których jarmarczny styl przedstawienia miesza się z autentyzmem i głębią przeżyć duchowych, zarówno aktorów, jak i widzów. Tam także mają miejsce barwne i gwarne odpusty ściągające tłumy spragnionych wspólnej modlitwy i wspólnej zabawy.
Częstochowa – Jasna Góra
Najważniejszym miejscem kultu w kraju i jednym z najważniejszych dla chrześcijan w Europie jest Bazylika Jasnogórska, której patronką jest Najświętsza Maria Panna. Miliony pątników udają się co roku do Częstochowy, aby uczestniczyć w uroczystościach maryjnych zwanych Odpustami Wielkimi, które przypadają: 3 maja, Święto Królowej Polski, 15 sierpnia, Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, 26 sierpnia, Święto Matki Boskiej Częstochowskiej. Już z daleka wita pielgrzymów górująca nad przypominającym barokową twierdzę jasnogórskim klasztorem ojców paulinów unikalna w świecie neorenesansowa wieża. Wszyscy wierni zdążają do wzniesionej w XV wieku, potem przebudowanej, pięknej bazyliki, aby pomodlić się przed obrazem Matki Bożej cudami sławnej Czarnej Madonny. Legenda głosi, że wizerunek namalował święty Łukasz Ewangelista na desce z drzewa cyprysowego pochodzącej ze stołu używanego przez Maryję w Nazarecie. Obraz przywieziony z Jerozolimy znalazł się w klasztorze około roku 1384, a w niecało 50 lat później został poważnie uszkodzony podczas napadu husytów. Pieczołowicie odnowiony, nosi do dziś ślady profanacji – dwa cięcia na twarzy Matki Boskiej.
Kalwaria Zebrzydowska
Drugim po Jasnej Górze sanktuarium jest Kalwaria Zebrzydowska. Na wzgórzu wśród lip i dębów stoi średniowieczny klasztor ojców bernardynów oraz bazylika o bogatym, barokowym wystroju, w której króluje wykonana ze srebra postać Matki Boskiej zwanej Płaczącą Madonną. Wśród sąsiednich pagórków i dolin wzniesiono kilkadziesiąt kościółków i kaplic symbolizujących Drogę Krzyżową. W Wielkim Tygodniu podczas Misterium Pasyjnego aktorzy-amatorzy z sąsiednich wsi przedstawiają w przejmujący sposób mękę Chrystusa. W połowie sierpnia w Święto Wniebowzięcia Maryi podczas 5 dni odbywają się tam procesje Pogrzebu i Triumfu Matki Bożej, w których uczestniczą dziesiątki kapel ludowych i artystycznych grup regionalnych.
Góra Świętej Anny
Słynnym miejscem kultu jest też wieś Góra Świętej Anny. We wsi na wzniesieniu stoi kościół pierwotnie gotycki, przebudowany w XVIII wieku, klasztor franciszkanów oraz barokowe kaplice kalwaryjne. Sierpniowe odpusty Wniebowzięcia NMP oraz Aniołów Stróżów przyciągają rzesze pątników. Odbywają się wówczas obchody kalwaryjskie po stacjach Męki Pańskiej i Dróżkach Matki Boskiej mające charakter misteriów. Najliczniej jednak przybywają wierni na odpusty w uroczystości Podwyższenia Krzyża Świętego, obchodzone w początkach września.
Licheń
Każdego roku w lutym, sierpniu i październiku odbywają się misteria w Licheniu, zwanym Nową Częstochową lub Częstochową Północy, gdzie do sanktuarium Bolesnej Królowej Polski przybywa około miliona pielgrzymów.
Odpusty w święta Wniebowzięcia i Narodzin NMP oraz obchody kalwaryjskie odbywają się również w Kodeniu i na górze Barckiej, gdzie w 1400 objawiła się Matka Boża Płacząca, pozostawiając ślad swojej stopy na skale, nad którą 200 lat później wzniesiono kaplicę. Pielgrzymi ciągną do sanktuarium w Świętej Lipce, gdzie czczony jest obraz Maryi, znajdujący się w XVII-wiecznej kapliczce. Pierwotnie obiektem kultu była drewniana figurka Matki Boskiej, którą, jak legenda głosi, wyrzeźbił w ciągu jednej nocy oczekujący na śmierć zbrodniarz. Rzeźba tak wzruszyła sędziów, że anulowali oni wyrok. Figurka umieszczona w przydrożnej lipie zaginęła na początku XVI wieku i na jej miejscu pojawił się obraz.
Gietrzwałd
Od 1877 roku wierni pielgrzymują do Gietrzwałdu, będącego w czasie zaborów ośrodkiem polskości i zwanego od objawień Matki Boskiej „Polskim Lourdes”.
Gniezno
Na mapie naszego kraju są miejsca, gdzie historia Kościoła często splata się szczególnie mocno z historią Polski. Tak jest w Archikatedrze Gnieźnieńskiej, która, wzniesiona przez Mieszka I, towarzyszyła narodzinom państwa. Tam koronowano Piastów, tam w 999 roku złożono relikwie świętego Wojciecha, jednego z patronów Polski. W niecały wiek później jego życie i śmierć przedstawiono w 18 scenach na spiżowych drzwiach, które są po dziś dzień jednym z najwybitniejszych dzieł metaloplastyki romańskiej w Europie. Katedra, palona i burzona, odbudowana w strzelistym gotyckim kształcie, odsłania gdzieniegdzie fragmenty przedromańskie i romańskie, na przykład ceramiczną mozaikę z 1000 roku. Surowość jej gotyckich murów wspaniale kontrastuje z barokowymi ołtarzami.
Kraków
„Kto chce poznać duszę Polski, niech jej szuka w Krakowie – pisał na początku XX wieku Wilhelm Feldman – ponieważ zaklęta jest ona nieomal w każdym kamieniu krakowskim”. Ta specyficzna atmosfera odczuwalna jest w każdej z pięknych, w różnych stylach wzniesionych świątyń, których w Krakowie jest tak wiele, jak w żadnym innym mieście. Gotycka Bazylika Archikatedralna na Wawelu była miejscem koronacji królów i dziękczynnych nabożeństw, podczas których dzwon Zygmunta swoim doniosłym głosem oznajmiał ważne dla ojczyzny chwile. Wtopiony w zabudowę Zamku Królewskiego kościół Marii Panny jest jedną z najstarszych świątyń romańskich w Polsce. W Krakowie znajduje się również najpiękniejsza w kraju świątynia gotycka – kościół Mariacki z bezcennym ołtarzem Wita Stwosza. Malowniczo położone, króluje na stromej skale nad Wisłą od blisko 900 lat opactwo benedyktynów w Tyńcu.
Warszawa
Najstarszym wzniesionym w XIV wieku kościołem w Warszawie jest Bazylika Archikatedralna świętego Jana Chrzciciela, w której koronowano królów Stanisława Leszczyńskiego i Stanisława Augusta Poniatowskiego oraz wygłaszał tam swe słynne kazania ksiądz Piotr Skarga. Tam też odbywały się uroczystości związane z proklamacją Konstytucji 3 Maja. W kryptach znajdują się grobowce dwóch ostatnich książąt mazowieckich: sarkofagi Henryka Sienkiewicza i prezydenta Gabriela Narutowicza oraz arcybiskupów warszawskich. Podczas Powstania Warszawskiego w 1944 roku katedra została niemal doszczętnie zburzona. Trudno w to uwierzyć patrząc na jej zrekonstruowane gotyckie mury.
Klasztory
W dawnej Polsce wielką rolę w rozwoju nauki i piśmiennictwa odgrywały klasztory. Tam, za grubymi murami, cierpliwi mnisi przepisywali księgi, a następnie tworzyli z nich biblioteki. Tam uczono łaciny i studiowano Pismo, a także tłumaczono je na język łaciński. To właśnie w spisanej w 1270 roku w klasztorze cystersów w Henrykowie łacińskiej „Księdze Henrykowskiej” zawarte jest pierwsze znane nam zdanie pisane w języku polskim. Tradycja głosi, że księga dotrwała do naszych czasów dzięki opiece znajdującej się w klasztorze gotyckiej figurki uśmiechniętej Madonny – Matki Słowa Polskiego. W klasztorze leżajskim lub miechowskim u schyłku XIII wieku powstały Kazania Świętokrzyskie. Są one najdawniejszym zabytkiem prozy polskiej. Kazania wzięły swą nazwę od istniejącego do dziś świętokrzyskiego klasztoru benedyktynów, w którego bibliotece zostały odnalezione. Przeleżały tam stulecia, spisane na pergaminowych paskach ukrytych w oprawie kodeksu łacińskiego.
Prawosławie
Kolebką polskiego kościoła prawosławnego były wschodnie tereny dawnej Rzeczypospolitej, ziemie przemyska, sanocka, halicka, lwowska, bełska oraz część Polesia i Wołynia, gdzie chrześcijaństwo pojawiło się już w X wieku. Na terenie odrodzonej Polski w 1918 roku zamieszkiwało około 3 miliony wyznawców prawosławia. Zmiany granic po II wojnie światowej znacznie zmniejszyły tę liczbę, a masowe przesiedlenia rozproszyły wiernych tego Kościoła po całym kraju. Dzisiaj Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny skupia około 600 tysięcy osób. W całym kraju jest prawie 300 cerkwi i kaplic, między innymi w Przemyślu, Sanoku, Lublinie, Łodzi.
Głównym ośrodkiem życia religijnego jest Katedra Metropolitalna świętej Marii Magdaleny w Warszawie. Ta XIX-wieczna świątynia w stylu bizantyjsko – weneckim, zwieńczona pięcioma złotymi kopułami, wyszła nietknięta z obu wojen, zachowując swój pierwotny wygląd oraz cenne wyposażenie: zabytkowe ikony, polichromie i freski.
Wyjątkowym kultem otoczona jest Grabarka – wieś podlaska, której dzieje sięgają XII wieku, kiedy to, jak głosi legenda, chroniono tam przed napadami Tatarów i Litwinów świętą ikonę Spasa Izbawnika. W sierpniu każdego roku tłumy wiernych przybywają do XV-wiecznej cerkwi Przemienienia Pańskiego oraz do żeńskiego klasztoru pod wezwaniem świętej Marty i Marii, aby wziąć udział w Święcie Spasa. Wielu przynosi drewniane krzyże symbolizujące swą wielkością „ciężar popełnionych grzechów” i wkopuje je nieopodal cerkwi. Przez lata nagromadziło się ich tak wiele, że Grabarka nazywana jest „Górą sześciu tysięcy krzyży”. Ile ich jest naprawdę, tego nikt nie wie. Podczas Święta Spasa odbywają się także panichidy – przejmujące żałobne nabożeństwa celebrowane przy grobach mniszek z tamtejszego klasztoru, kiedy przez całą noc przy świetle świec rozbrzmiewają melancholijne śpiewy. W 1990 roku drewniane sanktuarium podpalone przez złoczyńcę spłonęło doszczętnie. Następnie je odbudowano.
Celem pielgrzymów z całej Polski jest również wieś Jabłeczna, gdzie w XIX-wiecznej cerkwi przechowywane są relikwie świętego Onufrego. W nocy z 24 na 25 czerwca przy obrazie świętego odbywa się czuwanie przerywane kilkugodzinnymi nabożeństwami i procesjami. W jednej z nich w blasku tysięcy świec uczestniczy metropolita odziany w złote szaty. Jego głowę zdobi wspaniała mitra z pięcioma małymi ikonami, przedstawiającymi Boga Ojca, Chrystusa, Matkę Bożą, świętego Jana Chrzciciela oraz Krzyż.
Pozbawione kontemplacyjnego nastroju, za to przyciągające barwnością, są lokalne odpusty odbywające się między innymi w Rogaczach, Siemiatyczach i Orłowie koło Wydmin. Podczas nich celebrowane jest zazwyczaj jedno nabożeństwo, po którym procesja okrąża cerkiew.
Protestantyzm
Mianem protestantyzmu określa się współcześnie wszystkie ewangelickie kościoły i wyznania, a więc luteranizm, kalwinizm oraz wyrosłe znacznie później grupy wyznaniowe, między innymi adwentystów i zielonoświątkowców. Najliczniejszą grupę, około 100 tysięcy wyznawców, skupia Kościół Ewangelicko – Augsburski. Jego wierni modlić się mogą w ponad 300 świątyniach usytuowanych głównie na zachodzie, południowym zachodzie i w centrum Polski, gdzie najważniejszym ośrodkiem życia religijnego jest XVIII-wieczny Kościół Świętej Trójcy w Warszawie. Wzniesiony niczym rzymski pantenon, w formie rotundy nakrytej kopułą, był on podczas powstań narodowych miejscem patriotycznych nabożeństw. Współcześnie słynie także wśród warszawiaków ze znakomitych koncertów muzyki kameralnej.
Centrum życia religijnego Śląska stanowi kościół Jezusowy w Cieszynie, który góruje nad miastem ponad 70-metrową wieżą. Wewnątrz świątyni znajdują się wielkie organy oraz niezwykle bogata biblioteka i archiwum dokumentujące dzieje ewangelicyzmu na Śląsku Cieszyńskim. Nieopodal, w Bielsku-Białej, znajduje się jedyny w Polsce pomnik Marcina Lutra odsłonięty w 1900 roku.
Do grupy kościołów kalwińskich należy Kościół Ewangelicko – Reformowany liczący około 4 tysięcy wyznawców, którzy modlą się w 6 świątyniach: w Zelowie, Kucowie, Łodzi, Żychlinie, Pstrążnej i Warszawie. Smukła i wysoka wieża kościoła warszawskiego zwieńczona jest koronkowym hełmem na wzór sławnej katedry we Freiburgu.
Kościół Metodystów skupia około 3 tysięcy wyznawców w całym kraju. Znany jest ze wspaniałej szkoły języka angielskiego. Jedną ze starszych świątyń należących do tego związku wyznaniowego jest gotycki kościół w Dąbrównie, zbudowany w 1236 roku, następnie zniszczony i odbudowany w 1600 roku z piękną XVII-wieczną polichromią na stropie. Obok świątyni – gotyckie dzwonnice z XIV wieku.
Protestancka Wspólnota Regionu Bieszczadzkiego, Kościół Zielonoświątkowy, skupia ponad 300 wyznawców. Nabożeństwa tej wspólnoty odbywają się w mieszkaniach prywatnych.
Judaizm
Dzieje osadnictwa żydowskiego w Polsce sięgają końca XI wieku. Przez stulecia kraj nasz stanowił centrum kulturalne i duchowe największej w Europie społeczności żydowskiej, która w 1939 roku liczyła około 3,5 miliona ludzi. W Polsce istniały słynne akademie talmudyczne i drukarnie ksiąg w języku hebrajskim, rozwijały się nauki medyczne i matematyczne, powstawały wybitne dzieła literackie i religijne. Zagłada Żydów podczas II wojny światowej oraz kolejne emigracje spowodowały, że społeczność żydowska w Polsce nieomal zanikła, a wiernych wyznania mojżeszowego jest zaledwie 2 tysiące. Po wielkim, różnorodnym i barwnym świecie polskich Żydów pozostało niewiele. Przede wszystkim cmentarze – około 500 kirkutów. Zachowało się na nich, mimo opuszczenia i dewastacji, wiele cennych macew – nagrobnych kamieni, które, jak na cmentarzu warszawskim, są jednocześnie obiektami sztuki i pamiątką wspólnej historii. Z ponad 1000 przedwojennych synagog przetrwało 230, spośród których funkcje religijne pełni tylko 5: w Bytomiu, Dzierżoniowie, Legnicy, Łodzi i Krakowie. W pozostałych mieszczą się galerie sztuki, biblioteki, a także kina i magazyny przemysłowe. Kilka – w Łańcucie, Tykocinie i Krakowie – przekształcono w muzea judaizmu.
Najcenniejsze zbiory znajdują się w Starej Synagodze, która, zbudowana na przełomie XIV/XV wieku, mimo przeróbek zachowała swój oryginalny kształt. Stoi ona w samym centrum krakowskiego Kazimierza, dawnej dzielnicy żydowskiej, która uchowała się w przedwojennym kształcie i jest licznie odwiedzana przez Żydów z całego świata. Szukają oni tam swoich korzeni, a także pielgrzymują do grobu wielkiego mędrca i nauczyciela Mosesa Isserlesa, zwanego Remu, który spoczywa na starym, wielce zabytkowym cmentarzu swego imienia.
Islam
Od ponad 500 lat istnieją w Polsce gminy muzułmańskie, których członkowie są potomkami Tatarów osiedlonych przez księcia Witolda na wschodnich ziemiach Rzeczypospolitej. Obecnie wyznawcy islamu skupieni są w trzech grupach, z których największą, blisko 4-tysięczną, jest Muzułmański Związek Wyznaniowy. W jego posiadaniu znajdują się meczety w Bohonikach i Kruszynianach, oba uznane za zabytki kultury narodowej. Ten pierwszy – drewniany, zwieńczony jest kopulastą gloriettą, czyli ozdobną nadbudówką w formie lekkiego pawiloniku z kolumnami. Drugi, również drewniany, ozdabiają dwie wieże z małymi kopułami oraz minaret – wieża, z której muezzini, duchowni muzułmańscy, zwołują wiernych na modlitwę. Nieopodal meczetów znajdują się mizory – muzułmańskie cmentarze z grobowcami, na których wyryte są dwujęzyczne napisy.