Pośród puszcz polskich, po części bardziej tytularnych niż rzeczywistych, najwspanialszą i najbardziej pierwotną pozostaje Puszcza Białowieska, niegdyś teren polowań królów – od Jagiełły po Stanisława Augusta. Dostojna i mroczna ostoja niemal wszystkich gatunków naszych drzew: świerka i sosny, olszy i brzozy, dębu i jesiona, garbu i klonu. Białowieska knieja kryje również wielką różnorodność zwierząt. Obok niewątpliwego władcy lasu – żubra, żyją tam łoś i ryś, wilk i dzik, jeleń i sarna, bóbr i wydra, gronostaj i tarpan, a wraz z nimi: orzeł bielik i puchacz, bocian czarny i żuraw, głuszec i cietrzew. Większą część puszczy zajmuje Białowieski Park Narodowy oraz dziesięć rezerwatów, wśród nich krajobrazowy z kilkusetletnimi leśnymi gigantami, których korony dają mroczny cień nawet w najbardziej słoneczne lato; rezerwat Głuszec stanowiący naturalną ostoję tych ptaków; Wysokie Bagno, z borem świerkowym rosnącym na torfowisku.
Białowieża i jej okolice
Przez puszczę wiedzie kilka szlaków turystycznych, na które wyruszać należy z przewodnikiem. Najbardziej popularny – do rezerwatu pokazowego żubrów, a najdłuższy – wozem konnym, okrężną drogą, przez najciekawsze partie parku. Punktem startowym jest wieś Białowieża, leżąca na polanie w centrum puszczy, gdzie mieszczą się zakłady naukowo – badawcze, dyrekcja, a także Muzeum Przyrodniczo – Leśne Białowieskiego Parku Narodowego. W jego zbiorach znajdują się najciekawsze okazy zamieszkujących puszczę zwierząt. Można tam zobaczyć unikatową kolekcję batalionów, ptaków zadziwiających ogromnie zróżnicowanym, niepowtarzalnym upierzeniem godowym oraz zbiory dotyczące bartnictwa puszczańskiego. Pobyt w Białowieży ułatwiają turystom hotel i dom wycieczkowy, sezonowe schronisko młodzieżowe i pole biwakowe. Najczęściej wywożoną z Białowieży pamiątką jest sprzedawany przez zbieraczy pęczek rosnącej jedynie tam trawy turówki wonnej, dającej aromat i zabarwienie eksportowanej do wielu krajów świata wódce „Żubrówce”.
Puszcza Białowieska stanowi część makroregionu północno – wschodniego, któremu ekologowie nadali miano Zielonych Płuc Polski, inicjując starania o ich największą ochronę.
Puszcza Knyszyńska i jej okolice
Na północ od Białowieży leży Puszcza Knyszyńska, niegdyś złączona z Białowieską, teraz samodzielny kompleks leśny. Zachowały się w jej rejonie resztki średniowiecznych grodzisk i cmentarzy, obiektów obronnych i sakralnych, a także liczne zabytki drewnianej architektury ludowej – spichrze, młyny i smolarnie. Na jej obrzeżach od strony zachodniej znajduje się Supraśl, z plażą i kąpieliskiem nad rzeką o tej samej nazwie, sławny dzięki odnalezieniu w tamtejszym klasztorze ojców bazylianów Kodeksu Supraskiego z XI wieku. Z drugiej strony puszczy leżą Kruszyniany i Bohoniki – osady polskich Tatarów, dzielnie niegdyś stających w obronie Rzeczypospolitej, nieprzerwanie kultywujących religię mahometańską i stare obyczaje.
Piękno Biebrzy
Dalej na północ, na Nizinie Podlaskiej, rozciągają się wokół Biebrzy rozległe Bagna Biebrzańskie, największe w Polsce i unikatowe w Europie, wpisane na światową listę rezerwatów biosfery. Składają się one z kilku odrębnych kompleksów, wśród których Czerwone Bagno jest ostoją łosia, a Wina rezerwatem torfowiskowym z rzadkimi gatunkami roślin. Całe bagna są rajem ptactwa wodnego. Ze względu na brak miast i słabe zaludnienie Kotliny Biebrzańskiej, a zarazem zdradliwość i niebezpieczeństwa terenów bagiennych, wyruszają tam jedynie dobrze przygotowani i wyposażeni turyści, by dokonać „bezkrwawych łowów” z aparatem fotograficznym, kamerą i magnetofonem albo doskonalić sztukę przeżycia w trudnych warunkach – survival.
Lasy Suwałk
Z Bagien Biebrzańskich na północ prowadzi prosta droga wodna do Puszczy Augustowskiej na Pojezierze Suwalskie. Tworzy ją Kanał Augustowski długości około 100 kilometrów (w tym 80 w granicach Polski), przechodzący przez czternaście śluz i kilka pięknych jezior augustowskich, połączonych w ten sposób z Czarną Hańczą.
Wykorzystywany dziś do spławu drewna, lokalnej żeglugi pasażerskiej, a przede wszystkim to turystyki kajakowej, Kanał Augustowski – zbudowany w latach 1824 – 1839 według projektu i pod nadzorem Ignacego Prądzyńskiego – jest rzadkim zabytkiem sztuki inżynierskiej. W XIX-wiecznym Dworku Prądzyńskiego w Augustowie znajduje się małe, ale interesujące muzeum ukazujące historię budowy kanału, uzupełnione wystawą pejzaży.
W Augustowie zbiegają się dwa wyjątkowo atrakcyjne szlaki kajakowe – Czarną Hańczą i Rospudą, na których PTTK corocznie organizuje latem grupowe spływy, zwane popularnie tramwajami wodnymi. Na północnym krańcu Puszczy Augustowskiej leży jezioro Wigry, o esowatym kształcie i krętej linii brzegowej. Na jednym z jego cyplów stoi częściowo zagospodarowany turystycznie klasztor ojców kamedułów oraz barokowy kościół i eremy – domki pustelników.
Pokryta puszczą Równina Augustowska styka się z Pojezierzem Suwalskim, urozmaiconym krajobrazowo i pofałdowanym obficie przez lodowiec. Najbardziej malowniczy jest pomorenowy pejzaż północnej Suwalszczyzny w kierunku Wiżajn, gdzie w jarach między wzgórzami wiją się liczne strumienie, a wgłębienia w dolinach wypełniają oczka małych jezior. Tam właśnie, na szlaku rzeki Czarna Hańcza, leży najgłębsze w Polsce (108 metrów) jezioro o tej samej nazwie i powierzchni niecałych 3 kilometrów kwadratowych.
Z niedużych Suwałk droga na północny wschód prowadzi do Szypliszek, w okolicy których międzynarodowy zespół archeologiczny odkrył grodzisko i cmentarz Jaćwingów, na wschód zaś do Sejn, gdzie ma swoją siedzibę Litewskie Towarzystwo Społeczno – Kulturalne.
„Mazury – cud natury”
Od strony zachodniej już tylko Pojezierze Ełckie, z Ełkiem i Oleckiem jako głównymi bazami wypadowo – zaopatrzeniowymi dzieli nas od leśno – wodnej Krainy Wielkich Jezior Mazurskich, krainy niepowtarzalnego piękna, pełnej zarazem dramatów rdzennej ludności. Te ludzkie tragedie opisał w latach 30. ubiegłego wieku Melchior Wańkowicz, reporter – kronikarz polskich dróg i losów. Szukając w „Na tropach Smętka” przejawów polskości pod niemieckim panowaniem, udokumentował warmińsko – mazurską walkę o tę tożsamość. Smutny finał do tego literackiego dokumentu dopisały władze PRL, przyjmując Mazurów w ojczyźnie jak obcych, przesiedlając ich i nakłaniając do emigracji.
Piękno Mazur w „Kronice Olsztyńskiej” opisywał Konstanty Ildefons Gałczyński. Sławiło je potem wielu, w wierszach i piosenkach, na fotogramach i pejzażowych płótnach.
Kraina Wielkich Jezior, pionowo usytuowana na mapie Polski, od Węgorzewa na północy, do Rucianego i Piszu na południu, stanowi prawdziwy raj dla wodniaków. Ten banał o raju byłyby całkowicie usprawiedliwiony, gdyby nie skażenie środowiska naturalnego, w tym także wody. Jeziora, które łącznie zajmują około 20 procent całej powierzchni tego regionu, wśród nich dwa największe w Polsce – Śniardwy (113,8 kilometrów kwadratowych) i Mamry (104,4 kilometry kwadratowe), po połączeniu jeszcze w XIX wieku kanałami, tworzą jeden wielki system, po którym w dowolny sposób można wytyczać szlaki turystycznych wycieczek. Wielkie przestrzenie wodne można pokonywać kajakiem, łodzią, żaglówką albo statkiem Żeglugi Mazurskiej. Nie brak również propozycji dla zmotoryzowanych i dla piechurów. Sieć stanic i kempingów, pensjonatów i hoteli, wypożyczalni i sklepów, coraz częściej także obwoźnych, trafiających do najbardziej nawet oddalonych biwaków, zapewnić powinna wygodę turystom o różnej zasobności portfela.
Puszcza Piska
Mimo dużego ruchu turystycznego, zarówno w Puszczy Piskiej, jak i na jeziorach, zachowało się wiele rezerwatów przyrody – wielki rezerwat łabędzi oraz czapliniec na jeziorze Łuknajno koło Mikołaje, rezerwat ptactwa wodnego na jeziorze Kruklin koło Giżycka, rezerwat kormoranów na wyspie Wysoki Ostrów na jeziorze Mamry. Ale nie tylko atrakcje przyrodnicze czekają na gości Krainy Wielkich Jezior. Na południowym jej krańcu, nad Jeziorem Nidzkim, można odwiedzić leśniczówkę Pranie, w której przez ostatnie lata życia mieszkał i tworzył Konstanty Ildefons Gałczyński, a gdzie teraz urządzono jego małe muzeum biograficzne.
Na krańcu zachodnim krainy leży Kętrzyn, dawna osada przy zamku krzyżackim, którego przebudowana bryła mieści obecnie muzeum poświęcone dziejom tych ziem. Z Kętrzyna zaledwie 9 kilometrów dzieli nas od Gierłoży, wojennej kwatery Hitlera, gdzie w czerwcu 1944 roku na wodza III Rzeszy dokonano nieudanego zamachu. Pobudowany na obszarze 8 kilometrów kwadratowych Wilczy Szaniec obejmował kilkadziesiąt żelbetowych bunkrów zagłębionych wiele pięter w ziemię, prywatne lotnisko i dworzec kolejowy, a cały obiekt zasilany był własną elektrownią. Większość pomieszczeń Niemcy zniszczyli i zatopili wycofując się stamtąd w styczniu 1945 roku, teraz więc oglądać można przede wszystkim zwaliska.
Z Kętrzyna zaledwie 13 kilometrów drogi dzieli nas od Świętej Lipki, starej wsi ulokowanej między jeziorami, sławnej dzięki wzniesionemu tam w wieku XVII zespołowi klasztornemu jezuitów. W kościele pielgrzymkowym Nawiedzenia NMP przyciąga uwagę drzewo lipowe ze srebrną figurą Panny Marii. Przy drugim filarze głównej nawy znajdują się barokowe polichromie i organy, a w skarbcu bogato haftowane ornaty, dary polskich magnatów i biskupów. W odległości 6 kilometrów od Świętej Lipki leży Reszel, niegdyś osada Prusów, a od połowy XIII wieku aż do rozbiorów własność biskupów warmińskich. Nad zabytkowym miasteczkiem góruje późnogotycki zamek biskupi , z wysoką cylindryczną wieżą i gankiem obronnym, mieszczący dzisiaj Galerię Sztuki Współczesnej Warmii i Mazur oraz ekspozycje zbiorów przyrodniczych i myśliwsko – łowieckich.
Okolice Mrągowa
Święta Lipka i Reszel znajdują się już na północnym krańcu Pojezierza Mrągowskiego. Ciągnie się ono z północy na południe niczym garb pożłobiony długimi rynnami jezior, znacznie mniej jednak atrakcyjnych od Wielkich Jezior, bo mniejszych, częściowo tylko zalesionych na brzegach, a przede wszystkim niemających ze sobą połączeń. W jego centrum leży Mrągowo, miasto pomiędzy dwoma jeziorami, z rozbudowaną bazą turystyczno – wypoczynkową, odrestaurowanymi częściowo zabytkami miejskimi i niewielkim muzeum regionalnym w dawnym ratuszu.
Południowy kraniec pojezierza wyznacza Szczytno nad Jeziorem Długim, z fragmentami krzyżackiego zamku, w którego murach torturowany był dumny Jurand ze Spychowa, jeden z bohaterów powieści Sienkiewicza.
Kolejny, zielono – niebieski pas tworzy Pojezierze Olsztyńskie. Na jego północnym krańcu leży Lidzbark, dawna stolica Warmii i siedziba biskupów warmińskich, pośród których ostatnim Polakiem był sławny poeta oświecenia, bajkopisarz, Ignacy Krasicki. To właśnie w bibliotece lidzbarskiego zamku odnaleziono w połowie XVIII wieku kronikę Galla Anonima, uważaną za pierwszy zapis dziejów piastowskiej Polski. Usadowiony w zakolu Łyny monumentalny kwadrat gotyckiego zamku, z dwukondygnacyjnym arkadowym krużgankiem wokół dziedzińca, z reprezentacyjnymi salami, w których odsłonięto malowidła z XIV i późniejszych wieków, z gotycką Salą na Słupach i głębokimi lochami, po gruntowanych pracach budowlano – konserwatorskich uznany został za zabytek klasy zerowej. Zagospodarowany jako muzeum służy teraz ekspozycji takich wystaw jak: „Wielcy mieszkańcy zamku lidzbarskiego” (przed Krasickim byli to Mikołaj Kopernik i Jan Dantyszek, Stanisław Hozjusz i Marcin Kromer), „Militaria zamkowe” oraz XVI – XIX-wieczne ikony wojnowskie.
Okolice Olsztyna
W centrum pojezierza, nad Łyną, między jeziorami leży stolica tych ziem – Olsztyn. Po wielowiekowej przeszłości zachował niewiele, głównie zrekonstruowanych zabytków. W gotyckim zamku Kapituły Warmińskiej mieści się centralne Muzeum Warmii i Mazur z ciekawą kolekcją dzieł sztuki, począwszy od średniowiecza, i bogatymi zbiorami piśmiennictwa dokumentującymi polskie tradycje tych okolic. W nowoczesnym gmachu wzniesionym z okazji pięćsetlecia urodzin Mikołaja Kopernika działa Planetarium Lotów Kosmicznych.
Południowy kraniec pojezierza wyznacza Olsztynek, z parkiem etnograficznym skupiającym okazy ludowego budownictwa Warmii, Mazur i Powiśla. W jego sąsiedztwie leży kilka pięknych, otoczonych lasami jezior, jak Pluszne i Łańskie, nad którymi w latach 90. postawiono rządowy ośrodek wypoczynkowy, dawniej szczelnie odgrodzony od świata i pilnie strzeżony. Z Olsztynka zaledwie kilkanaście kilometrów dzieli nas od Stębarku i Muzeum Bitwy Grunwaldzkiej, która po zwycięstwie polsko – litewskich chorągwi Władysława Jagiełły nad wojskami Zakonu Krzyżackiego w 1410 roku wpłynęła na dalsze dzieje Polski i Europy. Na polu bitwy oznaczone są stanowiska dowodzenia, rozstawienie wojsk i ich ruchy. W centrum usytuowano muzeum, w którym można znaleźć informacje na temat przebiegu i znaczenia bitwy. Gmach muzealny jest zarazem podstawą amfiteatru dla widzów plenerowych widowisk historycznych.
Pojezierze Iławskie i Kaszubskie
Między wielkim, podzielonym na liczne podzespoły Pojezierzem Mazurskim a linią Wisły mamy jeszcze Pojezierze Iławskie, którego największe jeziora Kanał Elbląski spina z Zalewem Wiślanym. Największa miasta tego Pojezierza to: Morąg z pobliskim Jeziorem Narie; Ostróda nad Jeziorem Drwęckim, rodzinne miasto wybitnego działacza mazurskiego Gustawa Gizewiusza, obecnie najbardziej rozbudowany ośrodek turystyczny Warmii; Iława przylegająca do fantazyjnie pokrętnego Jezioraka. Naturalnym przedłużeniem Pojezierza Iławskiego na południe jest Pojezierze Brodnickie, z wieloma malowniczymi jeziorami rynnowymi, jak Bachotek i Partęczyny.
Po przekroczeniu Wisły trafiamy na rozległe Pojezierze Pomorskie, które ciągnie się równolegle do wybrzeża Bałtyku. Zaczynamy od Borów Tucholskich, przez które przepływają Brda i Wda. W Borach znajdują się rezerwaty cisa i jarzębu oraz rezerwat czapli siwej. Dookoła rozlokowanych jest wiele ośrodków wypoczynkowych, zwłaszcza wokół sztucznego Jeziora Koronowskiego, powstałego po spiętrzeniu Brdy na długości 28 kilometrów. Kierując się na północ przez zespół otoczonych lasami pięciu Jezior Wdzydzkich i wieś Wdzydze Kiszewskie, gdzie warto wstąpić do rozległego i ciekawego Kaszubskiego Parku Etnograficznego, przenosimy się na Pojezierze Kaszubskie. Łączy ono urodę malowniczych jezior, grzybnych lasów, morenowych wzniesień z barwnym folklorem kaszubskim. Od południa pierwszą większą miejscowością jest Kościerzyna, ze starymi domami kaszubskimi o konstrukcji szkieletowo – murowanej. W pobliskim Będominie, w zabytkowym dworku rodzinnym Józefa Wybickiego, współtwórcy konstytucji 3 Maja, oficera Legionów Dąbrowskiego i autora naszego hymnu, otwarte jest Muzeum Hymnu Narodowego. Niepisaną stolicą Kaszub są Kartuzy, o czym zaświadcza miejscowe Muzeum Kaszubskie ze zbiorami etnograficznymi. Można tam zobaczyć sprzęt gospodarski i domowy, ceramikę i wyroby z rogu, maski i instrumenty muzyczne, złotogłowia kaszubskie i obrazy na szkle. Tam też, nad Jeziorem Klasztornym wart zwiedzenia jest poklasztorny zespół zbudowany przez zakon kartuzów. Architektonicznie gotycka świątynia wyróżnia się wspaniałym barojowym wystrojem.
Na zachód od Borów Tucholskich pierwszym dużym akwenem jest Jezioro Charzykowskie, otoczone wieńcem kilkunastu małych jeziorek śródleśnych. Rozciągnięte południowo na dystansie około 10 kilometrów, przy szerokości od pół do niemal dwu i pół kilometrów, przewężone w środku, z dwiema niewielkimi wyspami, o rozwiniętej linii zalesionego na ogół brzegu, Charzykowskie stało się bardzo popularnym centrum sportów wodnych, a zwłaszcza żeglarstwa. Także kajakarze chętnie odwiedzają tę „wielką wodę”, która dzięki przepływającej Brdzie łączy się na południu z Jeziorem Koronowskim, a na zachodzie dochodzi do Przechlewa.
Pojezierze Drawskie
Na Równinie Charzykowskiej nad Białą leży Biały Bór, gdzie przy Państwowym Stadzie Ogierów rozwinął się znany ośrodek sportu jeździeckiego. Niedaleko Białego Boru zaczyna swój bieg wpadająca do Noteci Gwda, stanowiąca atrakcyjny szlak kajakowy. Dalej na zachód, od Szczecinka do Drawska Pomorskiego i jeziora Lubień, rozpościera się równoleżnikowo Pojezierze Drawskie. Urozmaicone krajobrazowo, w większości zalesione, połączone nurtem Drawy, strumieniami i kanałami, pojezierze to zdobywa coraz większą popularność wśród wodniaków, dla których zaplecze stanowią Szczecinek, Czaplinek, Złocieniec i Drawsko Pomorskie – stare grody o słowiańskim i piastowskim rodowodzie.
Cały ten teren stanowił fragmenty potężnych niemieckich umocnień, zwanych Wałem Pomorskim, gdzie w 1945 roku toczyły się wyjątkowo zacięte walki między cofającymi się siłami Wermachtu a Armią Radziecką i towarzyszącymi jej jednostkami Wojska Polskiego. W północnej części Pojezierza Drawskiego, w kotlinie wśród malowniczych wzgórz morenowych, rozlokował się Połczyn Zdrój, ze źródłami leczniczej szczawy żelazistej i pokładami borowiny. Najpiękniejsze partie pojezierza przekształcone zostały w Drawieński Park Narodowy.
Na tym kończy się zielono – niebieski pas, biegnący od wschodu na zachód przez północną Polskę. Poza nim z rzadka już tylko występują duże leśno – jeziorne enklawy, takie jak: Wielkopolski Park Narodowy z muzeum w Puszczykowie, masowo odwiedzany przez mieszkańców Poznania; Gostynińsko – Włocławski Park Krajobrazowy z kompleksem jezior koło Łącka; Pojezierze Łagowskie na Ziemi Lubuskiej.
Puszcza Kurpiowska
Patrząc na mapę Polski, odnajdujemy na niej nazwy wielu jeszcze puszcz, ale są to przeważnie tylko resztki dawnej świetności. Do najciekawszych należy Puszcza Kurpiowska. Jest ona tym, co pozostało po ogromnym kompleksie leśnym w dorzeczu Narwi, dawnym ośrodku bartnictwa, które przetrwało tam do połowy XIX wieku.
Puszcza Kampinoska
Mimo bezpośredniego sąsiedztwa stolicy i dużej popularności wśród mieszkańców, nie tylko tytularne miano zachowuje Puszcza Kampinoska. Wciąż pozostaje ona ostoją łosia i lęgowiskiem czapli siwej. W Kampinoskim Parku Narodowym zróżnicowany krajobraz tworzą bory sosnowe, lasy mieszane iglasto – liściaste i dębowo – grabowe, a pośród nich łąki i wydmy, bagna i torfowiska. Na szlakach turysta napotka mogiły powstańców styczniowych i cmentarz w Palmirach, na którym spoczywają ofiary masowych rozstrzeliwań z czasów II wojny światowej. Wśród nich znajduje się nasz sławny olimpijczyk, Janusz Kusociński.
Puszcza Solska
Na południowym wschodzie Polski duży i piękny kompleks tworzy Puszcza Solska, przechodząca z Równiny Biłgorajskiej na Wyżynne Roztocze. Przylega do niej Roztoczański Park Narodowy przedzielony doliną Wieprza, bogato rzeźbiony i różnorodnie zalesiony. Tylko tam miłośnicy turystyki przyrodniczej mogą spotkać w warunkach naturalnych węża Eskulapa czy padalca turkusowego obok rzadkich gatunków ptaków i motyli.
